Б.Энэбиш: Засгийн газрын шахалтаар бизнесийн зарчмаасаа гажсан. Тухайн үед бүгд л үүнийг мэдэж байсан

“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн Гүйцэтгэх захирал асан Б.Энэбиштэй ярилцлаа. Ажлаа өгсөнөөс хойш түүний талаар чамгүй сөрөг мэдээллүүд гараад байгаа. Тэдгээрт хариулт авсан юм.

Саяхан “Эрдэнэс Тавантолгой” (ЭТТ) Баяжуулах үйлдвэрийнхээ ТЭЗҮ-ийг батлууллаа. Ер нь Таныг ажлаа өгөхөд “Тавантолгой” төслийн явц болоод компанийн үйл ажиллагаа  ямар шатандаа байсан бэ? Цахилгаан станц, Баяжуулах үйлдвэр, төмөр зам... гээд?

Би өнгөрсөн оны аравдугаар сард урсгал, гэрээт ажлуудын төлбөрүүдийг төлөөд санхүүгийн хувьд дансандаа 80 тэрбум төгрөг буюу ойролцоогоор 60 сая ам. долларын үлдэгдэлтэй компанийг хүлээлгэж өгсөн. Компанийн үйл ажиллагаа хэвийн, нүүрсний олборлолт, экспорт нь тогтмол явагдаж, оны эцсээр 3 сая тонн нүүрс олборлох боломжтой байсан. Нэмэлт санхүүжилтийн хувьд олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагууд, Японы зарим компанитай олон сар үргэлжилсэн яриа хэлэлцээгээр ахисан түвшний хэдэн хувилбартай санхүүгийн хэлцлүүд хийсэн, түүний зарим нь ТУЗ-д танилцуулагдсан, зөвшөөрөл авах түвшинд байсан.

“Тавантолгой” төслийн тухайд нүүрсний экспорт, үнийн хувьд чухал ач холбогдолтой нүүрс угаах-баяжуулах үйлдвэр байгуулах Техник, эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ийг эхлүүлсэн, 300 мегаваттын хүчин чадалтай цахилгаан станц барих ТЭЗҮ-ийг бэлэн болгож дуусгасан байсан. Коксжих  нүүрсний нэг гол хэсэг болох Баруун Цанхийн талбайг ашиглахааруурхайн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулан батлуулж, үйл ажиллагааг нь нээж, энэ хэсгийн талбайгаас нүүрс гаргах, орлого олох боломжийг нь компанид бүрдүүлж өгөөд ажлаа өгсөндөө. Баруун Цанхийн уурхайд оператороор ажиллах боломжийн талаар ярилцахаар АНУ-ын “Пибоди Энержи” компанийг урьж байсан. Төмөр замын тухайд энэ асуудал улс төр, улс төрчдөөс болоод гацсан. Харинусны төслийн тухайд орон нутгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал, эрх баригчдын эсэргүүцлээс үүдээд хараахан эхлээгүй судалгааны түвшинд үлдсэн. Товчдоо иймэрхүү байсан.

Баруун Цанхийн уурхай дээр нэг жилийн гэрээт олборлогчийн тендер зарласан. Гадны компаниуд өрсөлдөөгүй, дотоодын хоёр нэгдэл өрсөлдөж байна. Баруун Цанхийг ашиглах талаар та гурван хувилбарыг дэвшүүлж байсан даа. Ер нь Баруун Цанхи өнөөдөр ЭТТ-д ямар үүрэгтэй бол?

Тавантолгой ордын Баруун Цанхийн хэсэг нь Зүүн Цанхийн талбайтай ойролцоо хэмжээний нөөцтэй, нүүрсний чанарын хувьд адил, ирээдүйд жилдээ 20 сая тонн нүүрс олборлох хүчин чадалтай уурхай байгуулах боломжтой гол талбай. Нүүрс олборлож экспортод гаргана гэдэг нь өөрөө орлого, мөнгө учраас Баруун Цанхийн уурхай дээр олон улсын том компаниуд хамтран ажиллах санал тавьдаг.

Цанхийн баруун талбайд АНУ, Хятад, Орос, Япон, Солонгосын гээд гадаадын компаниудын ирүүлж байсан санал, Засгийн газрын түвшинд хийгдэж байсан яриа хэлэлцээрийн явц, түүний нарийн ширийн асуудал, геополитик, улс төр зэргээс болоод цаг их алдаад байгааг сайн мэдэж байсан хүний хувьд би Баруун Цанхийн талбайг ашиглах гурван хувилбар дэвшүүлж байсан. Нэгдүгээрт, гадаадын компаниудын консорциумаар дагнан ашиглуулж, “Эрдэнэс Тавантолгой” өөрөө тодорхой хувийн роялти, ашиг хүртээд сууж байх. Хоёрдугаарт, “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн охин компанийг Баруун Цанхийн талбайн нүүрсийг олборлож ашиглах нөхцөлтэйгээр байгуулж, энэ охин компанийнхаа хувьцааны тодорхой хувь, магадгүй 50хувийг гадаадын томоохон компаниудад худалдаж, хувьцааны санхүүжилтийн сонгодог зарчмаар эхлэлийн хөрөнгөө босгож, тэдгээр гадны компаниудтай хамтран ажиллах. Гуравдугаарт, лиценз эзэмшигчийн хувьд “Эрдэнэс Тавантолгой” компани өөрөө олборлолтоо хийж, нүүрсээ зарах гэсэн ийм гурван хувилбар байсан.

Одоо ч гэсэн аль нэг хувилбараар нь Баруун Цанхийн хэсгийг ашиглаж болно. Эхний хоёр нь “Эрдэнэс Тавантолгой”-г олон улсын хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалахад, компанийн үнэлгээнд гадаадын хөрөнгө оруулагч талаасаа илүү эерэг талтай, гео-улс төр, бүс нутгийн эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд оролцоход илүү дөхөмтэй хувилбар юм. Харин гурав дахь буюу өөрөө дангаараа ашиглах нь “Эрдэнэс Тавантолгой” компанид ашиг талаасаа эерэг боловч, эхлэлийн үе шатанд том уурхай байгуулах, олборлолтод шаардагдах хэдэн зуун сая, тэрбум ам.долларын санхүүжилт босгох, нүүрсний экспорт, дамжин өнгөрөх тээвэрлэлт, үнийн эрсдэлд илүү өртөх магадлалтай ийм л зүйл байгаа юм.

Аль ч хувилбараар явахад цаг алдахгүйн үүднээс ажлыг эхлүүлье гээд Баруун Цанхийн талбайг ашиглах ТЭЗҮ-ийг хагас жил орчим хугацаанд боловсруулж, Эрдэс баялгийн зөвлөл, яамаар батлуулсан. Ингээд 2012 оны намар уурхай байгуулах ажлыг эхлүүлж өгөөд би ажлаа өгсөн. Баруун Цанхийн талбай дээр ажил эхэлсэн тэр эрчээрээ явсан бол өвөл нь газрын хөрсийг хуулаад, өдийд борлуулалтын гэрээгээ байгуулаад нүүрсээ гаргаад эхэлсэн байх боломжтой л байсан. Баруун Цанхийн талбайгаас нүүрс гаргана гэдэг нь “Эрдэнэс Тавантолгой”-н хувьд санхүүгийн нэмэлт эх үүсвэр гэдгийг ойлготлоо 4-5 сарын хугацаа алдаж дээ гэж л харж байна.

Миний хувьд Баруун Цанхийн талбайг цаг, орлогоо дэмий алдахгүйн үүднээс дангаараа хөрс хуулалт, олборлолтоо эхлүүлж байя, явцын дунд Засгийн түвшинд олон улсын компаниудтай хэлэлцээрээ хийгээд, үргэлжлүүлээд явна биз гэсэн байр суурьтайгаар зориг гаргаж, Баруун Цанхийн уурхайг 2012 оны намар компанийн түвшинд нээсэн. ТУЗ-ийн гишүүддээ танилцуулж, ойлгуулж, ятгаж байгаад бараг бие дааж шийдвэр гаргаад ажил эхлүүлсэн. Тэгэхгүй бол яам, Засгийн газрын түвшинд зөвшөөрөл авах гэхээр улс төрчид, дарга сайд нар хөдөлдөггүй юм билээ. Хуучин ба одоогийн хоёр Ерөнхий сайдад тухайн үед нь танилцуулж, зөвшөөрөл авах гэж оролдож байсан, болгоомжлоод байдаг юм билээ. Тэгээд өөрөө бие даан шийдсэн. Одоо харж байхад онож л гэж боддог.

Энэ гэрээний талаар санаатай, санамсаргүй их ташаа ойлголт, мэдээлэл, яриа яваад байгаа юм. Нүүрс нийлүүлэх гэрээнийталаар анх 2011 оны зун нүүрсний экспорт эхэлж байхаас эхлээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр байнга нээлттэй тайлбарлаж ярьдаг байсан. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаан дээр 2012 оны есдүгээр сард дэлгэрэнгүй мэдээлэл албан ёсоор өгч байсан. Гэрээг сайн ойлгоогүй, нарийн ширийн заалтуудыг мэдээгүй байж, гуйвуулж баахан ярьж байгаа. “Чалко” компанитай байгуулсан нүүрс нийлүүлэлтийн гэрээ бол Хятадын төрийн өмчит хамгийн том компаниудын нэгтэй Монголын төрийн өмчит компанийн байгуулсан бизнесийн харилцан ашигтай сайн гэрээ. Тухайн нөхцөл байдалд ч тийм байсан. Одоо ч тийм гэдэг нь харагдаж байна.

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг болон зарим сайд нарын ярьснаас үзэхэд гэрээний доторх зүйлийг сайн ойлгоогүй, дутуу мэдээлэл болон буруу өгсөн тооцооны үндсэн дээр ярьсан байдаг. “Чалко”-той байгуулсан гэрээ болон хийж байсан хэлэлцээрийн явцыг “Эрдэнэс Тавантолгой”, “Эрдэнэс МГЛ” компанийн Төлөөлөн удирдан зөвлөл (TУЗ)-д, дээш нь Засгийн газарт байнга танилцуулж байсан. Тавантолгой, Оюутолгой ордыг ашиглахдаа бүтээгдэхүүний урьдчилсан борлуулалт хийж, мөнгийг нь урьдчилгаа болгон авах тухай УИХ-ын удирдамж бүр 2008 оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний өдрийн 40 тоот тогтоолоор анх гарсан байдаг юм. Хамтарсан Засгийн газрын 2011 оны зургадугаар сарын 10-ны өдрийн хуралдаанаас ч тийм үүрэг өгсөн байдаг. Борлуулалтын томоохон урьдчилгаа мөнгө эхэлж авах нөхцөлтэйгээр нэлээд хэдэн компанитай хэлэлцээр хийж санал авсанаас “Чалко” тунаж үлдэж, гэрээ хийгдсэн. Их хэмжээний бэлэн мөнгө урьдчилж авна гэхээр хэлэлцэгч компаниудад их хүнд тусдаг. Гэрээ хэлэлцээр хийсэн, Засгийн газраас зөвшөөрөл авсан, танилцуулагдсан гээд бүх юм хууль журмын дагуу явагдсан.

Нүүрсний үнэ буурсан нь гэрээг шүүмжлэх том шалтгаан болсон байх?

Нүүрсний үнэ буурахад Хятадын тал хямд үнээр нь аваад, үнэ өсөхөөр монголчууд өссөн үнээр зарах боломжгүй гэрээ хийгдсэн гэх мэтээр одоогийн Уул уурхайн сайд хэсэг худлаа ярьсан. Иймэрхүү огт үндэслэлгүй, тооцоо судалгаа буруу хийсэн мэдээллийг Эдийн засгийн байнгын хороон дээр ярьсан байсан. Тийм юм гэж юу байхав дээ.

Бас бусад компани 90-110 доллараар зарсан байхад “Эрдэнэс Тавантолгой” таван жилийн турш 70 ам.доллараар зарах гэрээ хийсэн гэж ташаа, худлаа мэдээлэл олон нийтэд тараасан. Тэр 110 доллар гэдэг нь Хятадын хойд хэсэгт байдаг Баотао (Бугат)-гийн гангийн үйлдвэрт нийлүүлдэг үнийг манай Уул уурхайн яам жишиг үнэ болгож, татвар ахиу авах гэж тогтоодог байсан үнэ. “Энержи Ресурс” компанийн нүүрс 90 доллар байсан гэдэг нь Хятадын хил доторх Ганцмодны боомт дээрх ангилж ялгасан, арай ахиу чанартай гуравдугаар давхаргын нүүрсний үнэ. Юм ойлгодог, бизнес гадарладаг хүнд бол ялгаатай гэдэг нь амархан ойлгогдоно. “Чалко”-гийн гэрээний үндсэн нөхцөл, заалтууд сонин хэвлэл дээр хэвлэгдсэн байсан. Хүмүүс уншсан байх. Байнга яригдаад байгаа  болохоор би арай дэлгэрэнгүй хэлье.

Тавантолгой ордын Цанхийн зүүн хэсэг дээр анх газрын хөрс ухаж эхлээд нүүрсэндээ хүрэхдээ өнгөн хэсгийн буюу дөрөвдүгээр давхаргаас олборлосон нүүрсний эхний 1 сая тонныг нь борлуулах үнийг 70 ам.доллараар тохирсон. Энэ эхний нэг сая тонн нүүрсийг нийлүүлсний дараа зах зээлийн үнийн индексийн тохиргоо буюу Хятадын нүүрсний гол дөрвөн зах зээл, боомтын үнийн хэлбэлзлийг улирал тутамд хэрэглэнэ. Үнийн индекс хэрэглэх нь зах зээлийн үнэ өсөх ба буурахад аль алинд нь хамаатай байх гэрээний нөхцөлтэй. 2011 оны эцсээр энэ индексүүдийн тохиргоогоор “Эрдэнэс Тавантолгой”-н олборлож байсан дөрөвдүгээр давхаргын түүхий нүүрсний үнэ жаахан  өсч, 71, 72 ам.доллар болж байсан санагдаж байна. Харамсалтай нь 2012 оны хавраас олон улсын болон Хятадын нүүрсний үнэ их унасан. Энэ байдал одоо ч үргэлжилж байна. 2012 оны гуравдугаар улиралд 66 орчим, дөрөвдүгээр улиралд бүр доошилж 53 доллар орчим байснаа одоо 2013 оны хоёрдугаар улиралд 56 орчим ам.доллар болж байгаа юм билээ. Бүс нутгийн нүүрсний үнэ, үнийн эрс уналт нь макро түвшинд олон улсын эдийн засгийн төлөв байдал, ялангуяа Хятадын зах зээлийн хэрэгцээ, шаардлагаас шууд хамаардаг болохоос биднээс хамаардаггүй.

Харамсалтай нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний зах зээлийн хэрэгцээ, үнийн хэлбэлзлийн бууралтын үе эхэлснийг шинжээчид хэлж байна. Бодит байдал ч тийм байна. “Энержи Ресурс” компанийн угааж баяжуулсан, 2011 оны сүүлээр 150 ам.доллараар Хятадын хилийн Ганцмод боомт дээр зарагдаж байсан нүүрс 2012 оны эцсээр 80 ам.доллар хүрэхгүй болж, үнэ нь унасантай харьцуулахад “Эрдэнэс Тавантолгой”-н түүхий нүүрсний үнэ харьцангуй бага хувиар буурсан байгаа юм.

70 ам.доллар гэдэг бол нэгдүгээрт, Монголын хил дотор хилээс 28 км-ийн наана байдаг Цагаанхадны  дамжин өнгөрөх агуулах дээр худалдан авагч талд өгч байгаа үнэ юм. Хүмүүс Хятадын хилийн Ганцмодны боомтын үнэтэй харьцуулж хольж хутгаад байдаг. Хил хүртэл тээврийн, ложистикийн зардал нэлээд гардаг. Хоёрдугаарт, энэ бол зөвхөн дөрөвдүгээр буюу хамгийн өнгөн дээд давхаргын  ямарч ялгалт, баяжуулалт хийгдээгүй, дөнгөж эхэлж байсан чанарын хувьд арай дутмаг хэсгийн түүхий нүүрсний үнэ. Энэ давхаргын нүүрснээс бусад давхаргын түүхий нүүрс болон угааж баяжуулсан нүүрсний үнийг ирээдүйд харилцан тохиролцоно гэсэн гэрээний нөхцөлтэй. Уг нь төлөвлөгөө ёсоор зогсолтгүй явж чадсан бол уурхайн хөрс хуулалт улам доошилж, өдийд гуравдугаар давхаргын нүүрсэнд хүрсэн байх учиртай. Ингэснээр нүүрсний үнийг ч шинэчлэн, хэлэлцэн тохирох боломжтой болох байсан.

Бид 2013 оны хавар, зун гэхэд нүүрсний илүү гүн давхаргадаа хүрч, тэгээд үнээ шинээр тохиролцоно гэж тооцсон байсан. Бас нүүрсний нийлүүлэлтээр өмнө авсан урьдчилгааны өрөө дарж, компани борлуултын орлогоо үзэж эхэлнэ гэж тооцсон байсан. “Таван жил тасралтгүй нэг үнээр, 70 ам.доллараар нүүрсээ зарна гэсэн гэрээ хийсэн” гээд улс төрчид оргүй худлаа ярьсан. Тийм зүйл огтоос байдаггүй юм. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанид тийм гэрээ хийчих хүмүүс ажиллаж байгаагүй. Нүүрс угааж, баяжуулах үйлдвэрээ хэдий хэр хурдан ашиглалтад оруулна, төдий чинээ нүүрсний экспортоос илүү орлого олох болно.

Аливаа бизнест урт хугацааны тогтвортой гэрээ байгуулах чухал гэдэг нь одоо харагдаж байна. Хувийн хэвшлийн компаниуд нүүрсний урт хугацааны, тогтмол нийлүүлэх гэрээгүй болохоор экспорт нь доголдох байдал нэлээд гарлаа. “Эрдэнэс Тавантолгой”-н хувьд байнгын худалдан авагчтай, ямар ч тохиолдолд нийлүүлэх үүрэгтэй гэдэг нь гэрээний нэг давуу тал юм шиг санагдсан?

“Чалко”-той байгуулсан гэрээ бол тэднээс урьдчилж авсан мөнгөө нүүрсээрээ буцааж төлсний дараа дахин таван жил үргэлжлэх гэрээ байгаа юм. Уул уурхайн хөрөнгө оруулалт эрсдэл ихтэй бизнес тул урт хугацааны нүүрс нийлүүлэлтийн гэрээ чухал ач холбогдолтой байдаг. Тийм гэрээний үндсэн дээр нүүрсний үнээ тухайн жил, улирлаар тохироод, үнийн хэлбэлзлийн индексээр тохиргоо хийгээд явдаг тэр л сонгодог зарчмаар энэ гэрээ байгуулагдсан. Бас олон улсын хөрөнгийн  биржид хувьцаагаа арилжаалж, IPO хийхэд гаднын хөрөнгө оруулагчид бүтээгдэхүүнээ борлуулах найдвартай гэрээтэй, харилцагчтай байхыг чухалд тооцдог. Одоо “Эрдэнэс Тавантолгой” гэрээтэй учраас нүүрсээ тогтмолгаргаж чадаж байна. Нүүрс экспортлогч бусад компаниуд үндсэндээ нүүрсээ зарж борлуулж чадахгүй зогссон байгаа. Тэр бүү хэл зарим нь өмнө нийлүүлсэн нүүрсний мөнгөө ч бүрэн авч чадаагүй сураг дуулдаж байсан. “Эрдэнэс Тавантолгой” бол нүүрсээ нийлүүлээгүй байж мөнгийг нь урьдчилж авсан. Харин авсан мөнгөний дийлэнхийг Засгийн газар нь аваад цаашаа ард иргэддээ хувааж өгөөд бүгдээрээ идчихсэн. Ийм л зүйл болсон.

Энгийн хожоо талаас нь харвал их гарын хүний их хэмжээний мөнгийг тэгнэ гэж хэлээд урьдчилаад авчихсан байгаа биз. Энэ мөнгийг бүгдийг нь уурхайн хөрөнгө оруулалт, төсөл, бизнест зарцуулсан бол компани өнөөдөр илүү дээр түвшинд байх байсан. Хувьцааны зах зээлийн уналтаас өмнө олон улсын биржүүд дээр IPO хийчихсэн, экспортын хэмжээ нэмэгдчихсэн, санхүүгийн хувьд асуудалгүй байх байсан. Нэгэнт л төрийн өмчит компани болохоор компанийн хуулийн дагуу хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг хэрэгжүүлж байгаа Засгийн газрын яалт ч үгүй шахалтаар бизнесийн зарчмаасаа гажсан. Тухайн үед бүгд л үүнийг мэдэж байсан. Яаж ч учирлаад тоогоогүй шүү дээ. Одоо тэр үеийг эргээд нэг санах л хэрэгтэй.

 “Чалко”-гийн гэрээг өөрчлөхөөр яригдаж эхэлсэнээр гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт буурах гол шалтгааны нэг болсон гэдэг. Мэдээж “Оюутолгой”-н Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, хууль эрхзүйн тогтворгүй орчинтой “хавсарч” шүү дээ?

Монгол улс өнөөгийн нөхцөл байдалд, ер нь гадаадын хөрөнгө оруулалтын хүчинд л эрчимтэй хөгжилд хүрч, дээшээ ахивал ахина. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татах ганц тулгуур салбар нь уул уурхай. Бусад банк санхүү, аялал жуулчлал зэрэг салбар уул уурхай дагаж орж ирсэн мөнгө санхүүжилт, бий болгосон дэд бүтэц, сонирхол дээр л хөгжвөл хөгжинө. Үүнийг  манай  хүмүүс олон түвшиндээ ярьдаг боловч яг ойлгож, нэгдсэн зорилготойгоор бодитой хэрэгжүүлэх нь их дутмаг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт, хөрөнгө оруулагчдын бизнесийн ашиг олох сонирхлыг өөрийнхөө эрх ашигтай тэнцвэртэй ухаалгаар балансжуулж байж л том, мега төсөл хөтөлбөрүүд урагшаа явна. Аль нэг нь эрх ашгаа хэт бодвол юм урагшаа зохицож явахгүй. Угаасаа амьдрал, асуудал ингэж л урагшилдаг. Өмнөхөө үгүйсгэсэн, эргэж буцсан хандлага таны асууснаар тун балагтай. Бизнес эхлэгчдэд битгий л гадаад харилцаанд ч тусгүй. “Чалко”-гийн гэрээний тухайд би дээр хэлсэн. Бизнесийн харилцан ашигтай, түүн дотроо  Монголын талд илүү ашигтай гэрээ. Тавантолгойн нүүрсний  борлуулалтыг ямар ч үед баталгаажуулсан, өргөн хүрээнд олон асуудлыг багтааж тусгаснаас гадна  манай нүүрсний үндсэн зах зээл болох урд хөршийн төрийн өмчийн хамгийн том компанитай түншлэл тогтоосон явдал нь манай улсын эдийн засгийн бодлого, үзэл санаанд нийцдэг юм.

 Гадаадын хөрөнгө оруулалтын татах талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?

Энгийн утгаараа айл гэр мөнгөтэй болж л байвал боломж бололцоо нэмэгддэг.  Гаднаас мөнгө орж ирэх боломж, сувгийг алдахгүй байвал сайн. Түүнийгээ яахав үндэсний аюулгүй байдлын үзэл санаандаа илүү тохируулна биз. Дөнгөж эхэлж байхад цаг нь болоогүй элдэв хуулиар боогоод хэрэггүй. Тэр орж ирсэн мөнгө  төсөл, хөтөлбөр, бизнест зориулагдаж, хүмүүсийн ажил  болж, айл өрхийн орлогод нэмэр болж байвал тэр гол зорилго биз дээ. Ерээд онд гадны Засгийн газруудаас донорын хувьд үзүүлсэн тусламж, төрийн бус байгууллагуудын хэрэгжүүлсэн төсөл, хөтөлбөрийн санхүүжилт Монгол жижиг учраас, ядуу байсан учраас нэлээд хүмүүст, олон айл гэрт бодитой нэмэр болж байлаа. Оюутолгойн орд нээгдэж, Хятадын эрчимтэй хөгжил болон уул уурхайн бүтээгдэхүүний хэрэгцээ нэмэгдсэнээр геологийн хайгуул, судалгааны шинэ үе эхэлж, энэ үед (2003-2010) гадны хөрөнгө оруулалт бизнесийн утгаараа анх удаа Монголд давалгаалж орж ирсэн. Шинээр олон ажлын байр нэмэгдэж, айл өрхүүд орлоготой болж, гэр хорооллын айлууд боломжоороо машин унаатай болж, энэ эрчээрээ явбал орцны жижүүр, ил талбай, гараашийн манаач хийх монгол хүн бараг олдохоо болих нь гэж харагдаж байсан байх. Ирээдүйдээ итгэлтэй, өөдрөг хүмүүст энэ үсрэнгүй хөгжил Монголыг Азийн Катар болгоно гэж “зүүдлэгдэж” байсан байх.  Дээр таны асуултдаа дурдсан хүчин зүйлүүд, манай тогтворгүй бодлого, гол нь олон улсын санхүү, эдийн засгийн тодорхойгүй хямралт байдал, уул уурхайн бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ буурсанаас болоод ирээдүйд нөгөө зүүдээ дахиж зүүдлэх эсэх нь тун эргэлзээтэй болж байх шиг байна. Боломжоо бүрэн алдаагүй байх. Гэхдээ гадны бизнесийнхэн  манай хөрөнгө оруулалтын орчны талаар базаахгүй, ихээхэн болгоомжтой дүгнэлттэй болсон байна. Гадны хөрөнгө оруулалтын хандлага нэг алдагдвал буцаж сэргэтэл 8-10 жил болдог гэдэг. “Market is very noisy place” гэдэг хэллэг байдаг. Энгийн бүдүүнээр утгачилбал хөрөнгө, мөнгөө оруулах гэж байгаа зах зээл, хөрөнгө оруулалтын орчны талаархи сайн муу, сайхан муухай мэдээ хөрөнгө оруулагчдад ихээхэн чимээ шуугиантайгаар хүрдэг гэсэн үг. “Оюутолгой”, “Чалко”-гийн гэрээтэй холбоотой шуугиан хөрөнгө оруулагчдад ингэж л хүрч байгаа бололтой. “Эрдэнэс Тавантолгой” олон улсын хөрөнгийн бирж дээр IPO хийвэл энэ асуудлыг сайтар тооцох ёстой болно. 

Дунд сургуульд үзсэнээ эргэж санавал манай орны түүхэнд 80-90 жилийн тэртээ зүүнтэн, баруунтан гэж хэсэг ийш тийшээ холбирсон үе байдаг юм. Харьцуулж үзвэл тэр үе буцааж тохиож байх шиг байна. Баабарын хэлдгээр “гадаадын хөрөнгө, капиталыг” бага хэмжээгээр дөнгөж орж ирсэний дараахан нь санаатай,  санамсаргүйгээр шахан зайлуулж байна. “Баяжихтун” гэж  хууль тогтоол гарган лоозогнож улсын  өмч, үйлдвэр, заводаа сүүлийн 20 жил хувьчилж байснаа, одоо төрийн оролцоог нэмэгдүүлж, нийтэд нь хувьцаа хуваарилан “хамтралжуулж”,  эс бөгөөс эрх мэдэл атгасан хэсгээс, улс төрчдийн зүгээс тэр оролцоон дээрээ зүдэргээ ядаргаа үүсгэх байдлууд бий болгох нэг иймэхүү дүр зураг харагдаж байна даа. Би энд тодорхой жишээ биш зүгээр л хандлага ярьж байна. Хандлагаа засаж өөрчлөх боломж байгаа. Гагцхүү гар нагаантай “Улаан хувьсгаалч Дорж” нар л бүү олшроосой доо.  

Нүүрсний зах зээл асар өрсөлдөөнтэй болж байна. Манайхыг төмөр зам дээр маргаж байх хооронд оросууд нүүрсний том том ордуудаа ашиглаад Хятад руу экспортоо эрс нэмж байна. Та энэ байдлыг хөндлөнгөөс юу гэж харж байна вэ?

Миний нэг харамсаж явдаг зүйл бол энэ. Тавантолгойн нүүрсний экспорт, үнэд төмөр замаар тээвэрлэх явдал асар чухал ач холбогдолтой байтал улс төр, бизнесийн эрх ашгийн өрсөлдөөнөөс болж 4-5 жилийн хугацааг зүгээр л алдсан. Уян хатнаар эвийг нь олоод төмөр замын төслийг эхлүүлж болох байсан. Ингэж цаг алдсанаас бид биш өөр улс хожно. Оргүйд орвол гэгчээр хугацаа алдсан ч гэсэн одоо маш эрчимтэй, элдэв сааталгүй төмөр замтай болох хэрэгтэй. Энэ маш чухал шүү.

500 сая төгрөгийн цалинтай хүнийг ажилд авч, үргүй зардал их гаргасан байсан гэж ТУЗ-ийн шинэ дарга Г.Дэнзэн ярьж байсан. Гадаадын хоёр орлогч захирлын талаар Танаас асуумаар байна?

“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийг олон улсын хөрөнгийн бирж дээр яаралтай гаргах шахуу удирдамжтай, болж өгвөл 2012 оны эхээр гаргах шаардлагаас үүдээд гадаад орлогч захирлуудтай болсон юм. Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банкууд ч үүнийг шахаж зөвлөж байсан. Цалин мөнгөний хувьд хоёр хүний жилийн цалин нийлээд тиймэрхүү байсан. Энэ бол олон улсын стандарт жишигт л нийцүүлсэн асуудал. Нэг орлогч маань уул уурхай, эдийн засгийн талаар харьцангуй туршлагатай, Монголын талаар сайн мэддэг хүн байсан. Нөгөө нь санхүү, нягтлан бодох бүртгэлийн чиглэлийн залуувтар хүн байсан. IPO хойшлогдсон тул гадаад захирлуудыг болиулсан байх. “Тавантолгой” өргөн хүрээтэй цогц төсөл тул би ажлын чиглэлүүд хариуцсан дөрвөн орлогчтой байсан. Хоёр нь гадаад, хоёр нь монгол, тэдгээр нь Ардын нам (тухайн үеийн МАХН), Ардчилсан намын хүмүүс байсан. Тэр хоёрыг  удирдамжаар томилогдсон гэж ойлгож болно.

“Эрдэнэс МГЛ”, “Эрдэнэс Тавантолгой”-д нэлээд хэдэн сайн залуучууд байсан. Ажил маш ихтэй үед хажууд хамт байж, өдөр шөнөгүй ажиллана гэдэг бол их сайн чанар. Г.Тэмүүлэн, Цэнгүүн, Батбаатар, Билгээ гээд 30 гаруй насны, гүйцэтгэх чадвар сайтай, хэл устай хэдэн сайн залуучуудтай хамтран ажилласан. Том төсөл дээр ажиллаж их туршлага хуримтлуулж, бүгд л шинэ зүйл олж авсан. Ийм хүмүүс төрийн, хувийн аль ч компанид алзахгүй, үнэ цэнтэй. Ажлаа мэддэг нэлээд хүмүүсийг, жирийн ажиллагсдыг миний дараа үндэслэлгүйгээр халж сольсон байна лээ. Уг нь өнгөрсөн хэдэн жилд энэ компанид нэлээд хүмүүс бэлдэж, сургаж авсан юм. Алсдаа олон улсын томоохон гэрээ хэлцэлд ороход чадварлаг боловсон хүчин ялангуяа төрийн өмчит компаниудад их хэрэгтэй дээ.

Нэгэнт илэн далангүй ярилцъя гэсэн болохоор Танаас шахаа, улс төрийн дарамтын талаар асууя гэж бодлоо. Таныг 1 тэрбум гаруй төгрөгийн машин, 5 гаруй тэрбумын дугуйн тендерт холбож багагүй шуугиад байна. Гэтэл “Эрдэнэс Тавантолгой”-н ТУЗ-ийн шинэ дарга өөрөө 17 тэрбумын тендерт холбогдож, ажлаа өглөө. Энэ талаар Та ямар бодолтой байна вэ?

Энэ бол ташаа мэдээллийн үндсэн дээрх санаатай явуулга л гэж харж байна. Тухайн үед нь би хариулт өгч байсан. Одоо ч өгнө. Нууж хаагаад байх юмгүй. Уурхайн олборлолтын ажлын шаардлага, худалдан авалтын үйл ажиллагааны батлагдсан төлөвлөгөөний дагуу хүнд даацын том машины дугуйн тендер зарласан. Тендерээр авсан дугуйнууд нь стандартын дугуйнууд. Намайг байхад нийлүүлэгдсэн. Шинээр авсан хүнд даацын машины дугуйнууд нь хуучнаасаа 3 см орчим зөрүүтэй байсан гэсэн. Аль аль нь стандартынх. Зүйрлэж хэлбэл суудлын жип машины дугуй 17-гийн, 18-ийн дугуй гэдэг шиг. Шинэ ба хуучин дугуйнуудыг урд эсвэл хойно нь зэрэгцүүлж тавибал жаахан эргэлзээ байсан болохоос биш шинээр авсан дугуйг хойд, урд тэнхлэг дээр дангаар нь тавибал техникийн ямарч асуудалгүй. Техникийн дүгнэлтүүд өмнө гарсан, бас саяхан шалгаад гарсан байдаг. Одоо тэр дугуйнуудыг уурхайд ашиглаад дуусаж байгаа гэсэн. Дугуй худалдан авах тендер нь батлагдсан төсвийн хүрээнд, төлөвлөгөөний дагуу, холбогдох хуулийн хүрээнд тендерийн хороо нь байгуулагдаад ном ёсоороо явсан байдаг юм.

Том даацын арван машины тухайд гэвэл ажлын зайлшгүй шаардлагаар тендерийн хуулийн зохих зүйл, заалтын дагуу хийгдсэн зүйл. “Эрдэнэс Тавантолгой” компани нүүрсний экспортоо 2011оны наймдугаар сард эхэлж, батлагдсан уулын ажлын төлөвлөгөөгөөр тэр ондоо багтааж 1 сая тонн нүүрс олборлох ёстой байсан. “Чалко”-той нүүрс нийлүүлэлтийн том гэрээ байгуулж, тэднээс борлуулалтын орлогоо урьдчилан тавь, зуун саяар нь цувуулж авч байдаг. Засгийн газар, Сангийн яам “Хүний хөгжил сан”-д оруулах мөнгөө хурдан оруул, орлого тасалдуулж, УИХ-аар батлагдсан Төсвийн хууль зөрчив өө гээд шахаад дарамтлаад байсан үе.

2011 оны есдүгээр сарын сүүлээр уурхайн олборлолт, нүүрсний экспортын ажлын явцыг би дотоод хяналтын хэсгээрээ шалгуулсан юм. Хөрс хуулалт болон олборлолтод ашиглах зарим хүнд даацын машинуудын нийлүүлэгдэх хугацаа нь хоцроод байгаагаас ондоо багтаж нэг сая тонн нүүрс олборлох зорилт, уулын ажлын төлөвлөгөө тасалдахаар байна. 600-700 мянга орчим тонн орчим нүүрс олборлож чадах нь гэсэн дүгнэлт гаргаж танилцуулсан. Уул уурхайн том оврын машин, тоног төхөөрөмжийн захиалга, нийлүүлэгдэх хугацаа дор хаяж хагас жил, жилээр тооцогддог. Ингээд жилийн уулын ажлын төлөвлөгөөгөө хэрхэн яаж биелүүлэх талаар ажил хариуцсан хүмүүстэйгээ зөвлөлдсөн. Яаралтай онцгой нөхцөл учраас нэмэлт хэдэн машин механизм шуурхай авч ажиллуулъя гэдэг шийдэлд хүрсэн. Ингэхэд хэдэн шалтгаан байсан.

Юуны түрүүнд төлөвлөгөөгөө биелүүлэх хэрэгтэй. Хоёрт, томоохон гэрээний дагуу нүүрсээ амласан хэмжээнд нийлүүлэхгүй бол бизнесийн харилцагчийнхаа өмнө нэрэнд хортой. Үүнээс болж нүүрсний урьдчилгаа мөнгө орж ирэх нь саатвал компани “Хүний хөгжлийн сан”-д мөнгө оруулж чадахгүйд хүрнэ. “Хүний хөгжлийн сан”-гийн мөнгө бүрдэхгүй бол эрх баригч МАН, АН-ын сонгуулийн амлалт биелэхгүй болж, хамтарсан засаг ганхах магадлалтай гэх байдлаар шахдаг зэрэг олон шалтгааны улмаас Хятадад үйлдвэрлэгдсэн хүнд даацын 10 том машиныг батлагдсан төсөвтөө багтаан авч, хөрс хуулалтад явуулсан юм. Барууны марк, хийцийн хоёр машин авах мөнгөөр ажилд бэлэн байсан 10 машин авсан гэсэн үг. Миний ойлгодгоор хэрэв нэг сая долларын үнэтэй машиныг хоёр сая доллараар авсан бол, эсвэл 10 машин хэрэгтэй газар 50 машин авсан бол үүнийг харин шахааны бизнес, хууль зөрчсөн үйл ажиллагаа гэж хэлэх байх. Дээрх 10 машины тухайд бүтээмж бараг адил тул харин ч хэмнэлттэй зүйл болсон. Эдгээр машин уурхайд зургаан сар орчим тасралтгүй ажиллаж, үүргээ биелүүлсэн. Хөрс хуулалт буюу уурхайгаас шороо зөөж гаргахад их ажил гүйцэтгэсэн нь уурхайн ажлын бүртгэлд бий. Гайхаад байхаар эд биш. Монголын бусад уурхайд олноороо ажилладаг, хүнд даацын байдаг л машин.

Зүүн Цанхийн уурхайд Австралийн компани 2012 оны хавар олборлогчоор орж ирэн ажлаа хүлээж авахдаа Хятадын машинаар ажилладаггүй гэснээс энэ 10 машин гадаа ил гарааш талбайд тавигдсан. Энэ үед харин машины аккумляторуудыг хулгайд алдсан хариуцлагагүй явдал болсноос хөдөлгөөнгүй зогссон байдаг. Уурхай өргөжиж байгаа тул хөрс хуулалтад ашиглаж байгаад дараа нь уурхайн зам, шинэ кемп барих, суваг шуудуу, газар шорооны ажилд ашиглана гэсэн тооцоотой байсан. “Эрдэнэс Тавантолгой”-н ажил өнгөрсөн оны эцсээс олигтой ахиж өгөөгүйтэй холбоотой тэдгээр машин хүний нүдэнд хэрэггүй юм шиг харагддаг байх. Зохих үйлчилгээ хийж, аккумлятор зэргийг нь тавибал ажиллах бүрэн чадвартай гэсэн техникийн дүгнэлт гарсан гэж дуулсан.

Энэ бол том төсөл хэрэгжүүлж, уурхай ажиллуулж байгаа үед тохиолдож болох ажлын л зүйл. Тулгамдсан ажлын эрх ашиг байсан болохоор тэгж зохицуулсан асуудал. Хэзээ ч ашиглагдахгүй хуучин машин шахаанд авсан гэх мэтээр ярьж байгаа шиг нь алдаа мадагтай зүйл огт байхгүй. Байгаа боломжийг ашиглан үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж, машин техникүүдээ ажилд оруулахын оронд хойшоо харж суугаад, ажил хийсэн, ажил амжуулсан хүмүүсийг буцаж гоочлоод байгаа дэмий хандлага “Эрдэнэс Тавантолгой”-н одоогийн удирдлагад байгаа нь онцгүй зүйл дээ.

Төрийн өмчит том компанийн гүйцэтгэх захирлын ажлын бэрхшээл болон ололт амжилт юу байв? Элдэв янзын дарамт, гуйлга их л ирдэг байсан биз? Энэ бүхнийг яаж зохицуулж байв?

Төрийн өмчит компанийн захирал байх ер нь зүдэргээтэй ажил шүү дээ. Зөвхөн бизнес биш хажуугаар нь олон хүчин зүйлийг зэрэг тооцож үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй болдог. Гэхдээ миний хувьд Монгол улсын нийт иргэд хувьцаа эзэмшигч нь болж байгаа стратегийн ач холбогдол бүхий том ордыг ашиглах ажлыг эхлүүлж байгаа үүрэг хариуцлагаа маш сайн ойлгож мэдэрч байсан. Геологи, уул уурхай, олон улсын бизнесийн салбарт өмнө нь таван жил орчим ажилласан, хууль эрхзүй болон төрийн ажлын дадлага, туршлагадаа найдаж ажилласан. Улс төрийн, улс төрчдийн аяг аашийн талаар харьцангуй мэддэг байсан тул компанийн бизнесийн үндсэн үйл ажиллагаагаа голлохын хажуугаар улс төрийн болон бусад хүчин зүйлүүдтэй тэнцвэртэй авч явсан. Тавантолгойн ордыг ашиглах ажлыг гүйцэтгэх удирдлагын түвшинд биечлэн удирдаж, оргүй байсан газарт богино хугацаанд уурхай байгуулж, нүүрс экспортолж, Засагт буюу “Хүний хөгжлийн сан”-д мөнгө оруулж, байгалийн баялгаасаа ард иргэд нь хүртэх суурь, эхлэлийг тавилцахын зэрэгцээ компанийнхаа үйл ажиллагааг тогтвортой жигд болгож чадсан. IPO-д ч бэлдсэн. Товчхондоо хэлбэл ажил хийсэн.

Дэлхийн түвшний уул уурхайн том төслийг эхлүүлнэ гэдэг том ажил шүү дээ. Надад тийм хувь зохиол ирсэн юм. “Тавантолгой” бол “чи хэн бэ” гэдгээ илүү таньж мэдэх, асар их туршлага хуримтлуулах өргөн цар хүрээтэй төсөл. Илүү дутуу худлаа ярьж, далд санаагаар мушгиж, улс төржиж байдаг зарим нөхдүүд, сайд, дарга нарын дэргэд би өөрийгөө Монгол улсын эрх ашгийг бодож ажилладаг хүн гэж тооцдог. Тэрийгээ хувьдаа лав мэдэрсэн. Бусад нь хэр мэдрэхийг цаг хугацаа харуулна биз.

Төрийн өмчит том компанид элдэв янзын дарамт шахалт бишгүй л байдаг. Дээр хэлсэн. Сайд, дарга нар шийдвэр гаргаж чадахгүй шийрэгнэж байх үед компанийнхаа эрх ашгийг бодоод Баруун Цанхийн уурхайг нээсэн. Энэ компани ганц төрийн компани гэлтгүй маш том онцлогтой. Монгол улсын иргэн бүр хувьцааг нь эзэмшиж байгаа, олон улсын болон Монголын хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа гаргах Монголын төрийн өмчит анхны компани гээд маш өндөр хариуцлага компанид бий. Тийм болохоор эхнээс нь нээлттэй, ил тод байх, олон улсын бизнесийн зарчмаар ажиллах ёстой гэдэгт их ач холбогдол өгч байлаа.

Элдэв дарамт шахалт, гуйлтын хувьд янз бүрийн л юм байдаг байсан. Хууль, зарчим зөрчихгүй бол зарим гуйлтыг болгож л байсан байх. Болохгүйг нь болохгүй, чадахгүй л гэдэг байсан.

Таныг ажлаа өөрийн хүсэлтээр өгөхөд МАН-ын хүнийг зайлууллаа гэж олон хүн ойлгосон. Гэтэл та АН-ын гишүүн. Би ажлаа өгөхгүй ээ гэхэд Та үлдэх боломжтой л байсан байх. Гэнэт ийм шийдвэр гаргах болсон шалтгаан нь юу вэ? Та тайлбар өгсөн. Гэхдээ би таныг арай өөр шалтгаанаар өгсөн болов уу гэж ойлгодог?

Ний нуугүй хэлэхэд хувь хүний хувьд би сүүлдээ залхсан. Дөрвөн жил гаруй гэр орноо ч бодохоо больж, өдөрт тогтмол шахуу 12-13 цаг ихээхэн ачаалалтай ажиллана. Тэгээд дандаа хэл амтай. Асуудлыг гүйцэд ойлгоогүй байж дуртай нэг нь шүүмжилж, ажил уяна, саатуулна. Миний хувьд намын харьяалал, угшил гарал гэвэл Ардчилсан хүчнийх. 1990 оны хаврын ардчилсан хувьсгалын үед их залуу явахдаа улс төрийн яриа хэлэлцээнүүдэд ардчилсан хүчнийг төлөөлж, хуулийн асуудлыг голдуу хариуцан оролцдог байлаа. Намуудын тухай анхны хуулийг боловсруулалцаж, байнгын ажиллагаатай парламент байгуулах тухай түүхэн баримт бичигт нам төлөөлж гарын үсэг зурж явсан. Улсын Их Хурлын гал тогоо болсон Тамгын газрыг хариуцаж, хуулийн төсөл бэлтгэж, боловсруулж, хуульд найруулга, техникийн засвар хийж, ажлын өрөөндөө “засаж” явлаа. Үндсэн хууль боловсруулалцаж байлаа. Ажил хариуцаж байсны хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлтийг ч бас хийлцэж байлаа.

“Эрдэнэс МГЛ”-ийн захирал байхдаа Оюутолгойн гэрээний ажлын бичиг цаас, арын албаны ажлыг хариуцаж, дагалдах гэрээнд гарын үсэг зурж байлаа. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийг гардан байгуулж, уурхай нээж ажиллуулж явлаа. Харин ажил гуйж, улстөрчдөд долигонож, бүлэглэж фракцалж явсангүйдээ. Үүнийгээ өөрөө ч гэсэн хааяа дурсаж санаж байхгүй бол завсрын хэн нэгэн “Баагий” байсан шиг зарим нэг нь дураараа ярих болж. Миний хувьд онцлог, түүхэн үед чухал ажил хийж гүйцэтгэхэд оролцдог хувь зохиолтой юм билээ.

Ер нь цаашид төрийн өмчит компани ямар байвал зөв гольдролоор хөгжих вэ? Яагаад манай “Эрдэнэс МГЛ”, “Эрдэнэс Тавантолгой” барууны ч юмуу, Хятадын “Чайналко” шиг ч юм уу бие даан ашгийн төлөө ажиллаж болдоггүй юм бол? Энэ хоёр компанийг эхнээс нь үүсгэн байгуулж байсан хүний хувьд Танд нэг бодол байдаг л байх?

“Эрдэнэс Тавантолгой” дотоодын болон олон улсын хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж, олон нийтэд нээлттэй компани болж, хөрөнгийн биржүүдийн стандартад нийцэж ажилладаг болохгүй бол намууд, улстөрчид тал талаас нь хэмлэнэ шүү. Сонгууль болгоны дараа, засаг солигдох болгонд үл ойлголцол, үгүйсгэл явагдаж, улс төрийн нөлөө байнга орж байвал цаашдаа маш хүнд. Барууны компаниуд бүү хэл Хятадын төрийн өмчит компанийн үйл ажиллагаа нь гол зорилго, зорилт нь тодорхой тул бизнес, ашгийн төлөө бие дааж ажилладаг юм билээ. Төр төрийн өмчит компаниудаасаа ашиг хүртье, ашигтай ажилладаг ТӨК-тай байя гэж байгаа бол бизнесийн зарчмаар нь л явуулах хэрэгтэй.